پیشنهاد یدالله گودرزی، شاعر در گفت‌وگوی تفصیلی با فارس:
«آنک»، بهتر از «هایکو»؛ شعر کوتاه در قالب پیامک خوش‌اقبال است
خبرگزاری فارس: یدالله گودرزی با ارائه پیشنهادی برای نامگذاری شعر کوتاه گفت: به جای آنکه از واژه ژاپنی «هایکو» برای این گونه از شعرها استفاده کنیم، می‌توانیم از اصطلاح فارسی «آنک» بهره بگیریم.
یدالله گودرزی، شاعر و خالق کتاب‌هایی چون «آخرین قبیله شرقی»، «سیمای بروجرد»، «بگذار عاشقانه بگویم» و «فرصتی برای پرنده شدن» است که پیش از این، یادداشت‌هایی درباره شعر معاصر در اختیار خبرگزاری فارس قرار داده است. او که از فعالان نسل میانی شعر روزگار ماست و در مراکز و محافل فرهنگی ـ ادبی از جمله صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران فعالیت کرده است، با خبرنگار ادبی فارس به گفت‌وگو نشسته و مباحثی را درباره شعر کوتاه و ضرورت‌های توجه به آن در شرایط اجتماعی ـ زیستی کنونی مطرح کرده است.
این شاعر ۴۰ ساله و تهیه کننده و سردبیر برنامه‌های ادبی رادیو معتقد است، در زمانه‌ای که همه چیز به سرعت اتفاق می‌افتد، باید شعر همپا با نوع زندگی مردم، رو به ایجاز آورد و شاعر از کوتاه‌ترین فرم‌ها و قالب‌ها برای بیان دغدغه‌مندی‌هایش بهره بگیرد.
گفت‌وشنود ما با این شاعر درباره پیشنهادهایش برای شعر «هایکو» بخوانید:
* شاعران با کوتاه کردن سروده‌ها از انزوا خارج می‌شوند
یدالله گودرزی در ابتدای گفت‌وگوی تفصیلی‌اش با خبرنگار ادبی فارس اظهار داشت: روزگار ما را عصر سرعت و ازدحام نامیده‌اند. از یک سو آدمیان باید بدوند تا از سرعت زندگی عقب نمانند و بتوانند پا به پای زندگیشان پیش روند؛ از سوی دیگر، آنقدر اشتغالات مختلفی وجود دارد که وقت انسان را به خود اختصاص می‌دهد و آدم‌ها با انواع و اقسام سرگرمی‌ها و وسایل مختلف که کشنده وقت هستند، روبه‌رویند.
وی ادامه داد: در چنین زمانه‌ای شاید کمترین سهم به احساس آدمی برسد و شعر ـ که اصیل‌ترین هنر در ارتباط با احساس آدمی است ـ بی‌بهره بماند. در چنین شرایطی، طبعاً آدم‌ها کمتر فرصت می‌کنند به شعر بپردازند و دیگر نمی‌توانند قصاید مطنطن طولانی یا منظومه‌ها و قطعات و مثنوی‌های بلندبالا را زمرمه کنند؛ پس رو به شعر کوتاه می‌آورند.
گودرزی افزود: در روزگار سرعت و استرس، شعر هم رو به ایجاز آورده است و شعر کوتاه در همه جا، پنجره‌ای برای تنفسی کوتاه، حتی به قدر کشیدن یک آه شده است!
وی خاطرنشان کرد: در چنین وضعیتی، شاعران هم باید دست به کار شوند و از انفعال و انزوا به درآیند و نقشی فعالانه‌تر ایفا کنند. علاوه بر شاعران، منتقدان و نظرورزان ادبی باید ساز و کارها و قواعد تازه‌ای برای آن وضع و مشخص کنند.
این شاعر اضافه کرد: به نظر می‌رسد این دغدغه همه شاعران است که به راه‌های تازه برای ارتباط با مخاطب بیندیشند و در زمانه وفور و شاید ازدحام و تزاحم رسانه‌ها، جایگاه شعر را حفظ و ارتقاء بخشند. توجه به شعر کوتاه هم می‌تواند یکی از این تمهیدات باشد.
* ایجاز از اصیل‌ترین شگردهای ادبی است
سراینده کتاب «فرصتی برای پرنده شدن» گفت: شعر کوتاه در ادبیات پرسابقه ایران، پیشینه‌ای به اندازه حیات شعر فارسی دارد. چرا که اولین سروده‌های شعر فارسی، شعرهای کوتاهی بودند که دست به دست و سینه به سینه نقل می‌شدند.
وی اظهار داشت: علاوه بر قالب‌های شعر کوتاه کهن مثل خسروانی، دوبیتی، رباعی، ترانه و … حتی خود «بیت» و «مصراع» هم می‌تواند یک شعر کوتاه باشد. مثلاً این بیت مختصر، اما پرمعنا را از ذهن بگذرانید: «اگر غم را چو آتش دود بودی/ جهان تاریک بودی جاودانه!»
گودرزی ادامه داد: این بیت به راستی شعری کوتاه و کامل است و تسلابخش لحظه‌های اندوه. ابیات شعر فارسی، به خصوص برخی سبک‌ها مثل سبک هندی در جزییت خود، شعری کامل است. نمونه‌هایی دیگر از معاصران و گذشتگان مثلاً از محمد علی بهمنی یا حسین منزوی، ارزش و اعتبار شعر کوتاه را که در عین حال، کامل و جامع است را نشان می‌دهد.
وی با اشاره به این قطعه از بهمنی که می‌گوید: «قطره/قطره/اگر چه آب شدیم/ابر بودیم/آفتاب شدیم!» و یا این بیت از حسین منزوی که سروده است: «جز همین در به در دشت و صحاری بودن/ما به جایی نرسیدیم/ز جاری بودن!» تأکید کرد: ایجاز یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین شگردهای شعری و آرایه‌های ادبی است و اطناب و به قول معروف، کش دادن موضوع از نقایص شعر و کلام است.
نویسنده کتاب «آخرین قبلیه شرقی» خاطرنشان کرد: البته در موارد استثنایی، این اطناب جایز شمرده شده است؛ از جمله هنگام سخن گفتن با معشوق. مثالی هم که اهل ادب برای این امر می‌آورند، داستان حضرت موسی (ع) است که در قرآن کریم آمده است؛ آنجا که خداوند از او می‌پرسد: ای موسی! در دستان تو چیست و او به تفصیل شرح می‌دهد که عصای من است، به آن تکیه می‌دهم و گوسپندانم را با آن می‌رانم و … ادبا می‌گویند که عبارت «این عصاست» برای توضیح کافی بود، اما چون اینجا مقام سخن گفتن با معشوق است و عاشق هم شیفته سخن گفتن با معشوق، پس همین نجوای عاشقانه موضوعیت دارد. از این رو، اطناب جایز است.
* شعر کوتاه در قالب «پیامک» خوش‌اقبال بوده است
گودرزی با تأکید دوباره بر اینکه جهان امروز، جهان سرعت است و ما از ادراک زیبایی‌های اشعار طولانی به خاطر کمبود وقت و اشتغالات مختلف و … محرومیم، گفت: شعر کوتاه در این زمانه می‌تواند بسیار به کار بیاید. با توجه به اینکه ادب پارسی مروج گنجانیدن بحر در کوزه و ایجاد اعجاز در ایجاز هم هست.
وی افزود: شعر کوتاه در رسانه‌های جدید هم می‌تواند جای ویژه و مهمی باز کند؛ همچنانکه در قالب «پیامک» اقبال بسیار خوبی پیدا کرده است.
این پژوهشگر شعر و ادب فارسی اظهار داشت: شعر فارسی، شعری با قالب‌های متعدد و غنی است که عنوان‌های مختلفی را با توجه به اقتضائات آن در بر می‌گیرد. چنانکه در دوران معاصر با اضافه شدن دو قالب تازه نیمایی و سپید، هنر شعر، گستردگی و ظرفیتی کم‌نظیر یافت و محدودیت نداشتن این دو قالب سبب شد که آثار کوتاه و بلندی آفریده شود و منظومه‌هایی در این قوالب شکل گیرد.
گودرزی خاطرنشان کرد: در همین دوران، شاعران و مخاطبان شعر با یکی از قوالب شعری در خاور دور آشنا شدند که «هایکو» نام داشت و قالبی استوار بر کوتاهی، ظرافت و تصویر بود. در حالی که ما در شعر پارسی، علاوه بر قالب‌هایی چون همچون دوبیتی، رباعی و تک‌بیتی قالب‌هایی مثل هایکو نیز داشته‌ایم و آثار آنها موجود است.
وی در ادامه این بحث گفت: «خسروانی»، یکی از این نمونه‌هاست که مرحوم اخوان نگاشته‌ای مشبع درباره آن دارد. «لوبانگی» و یا «سه خشتی» نیز که در کردی کرمانچی وجود دارد و نوعی شعر سه سطری هشت هجایی است، ادامه‌ای از خسروانی‌های شعر پارسی است.
گودرزی با بیان اینکه «لیکو» هم در سیستان از همین نوع است، اظهار داشت: شعر کوتاه امروز از جذابیت مضاعفی برخوردار شده است و برای روزگار شتاب و کمبود وقت نیز مناسب نیز می‌نماید؛ منتها تطبیق شعر کوتاه با هایکوی ژاپنی از جهات مختلف ناپسندیده و ناخوشایند است، زیرا ظرایف، شگردها، اندیشه و سابقه شعر فارسی در شعر ژاپنی نیست.
* هایکو با ویژگی‌های زبانی ما تطابق ندارد
وی در دنباله این مبحث تأکید کرد: هایکو، نامی برای شعری ژاپنی با ویژگی‌های خاص است و در زبانی دیگر قابل تطابق نیست. ساختار هایکو مبتنی بر سه مصراع ۱۷ هجایی است. بند اول و سوم، پنج هجا دارد و بند وسط، هفت هجا ـ که این ساختار در شعرهای کوتاه فارسی رعایت نمی‌شود. از طرفی، شعر کوتاه، اعم از هایکو و آثار کوتاه دیگر است. از این رو لازم است از امکانات زبان فارسی برای این قالب استفاده شود.
این پژوهنده شعر فارسی افزود: پیشنهاد من برای قالب شعر کوتاه، نام «آنک» است. «آنک» شعری است کوتاه و کامل بهره گرفته از امکان شعر نیمایی و سپید که حداکثر در پنج بند و مصراع، حرف خود را بیان می‌کند.
وی اضافه کرد: «آنک» دربرگیرنده تأملی شاعرانه با تصویر، ایهام و یا اندیشه‌ای عمیق و موجز است. علاوه بر آن حتی گاه ممکن است کاریکلماتوروار هم باشد؛ کما اینکه در ابیات شعر کهن و امروز نیز از اینگونه وجود دارد. به عنوان مثال می‌توانم به این بیت اشاره کنم که می‌گوید: «ما مانیم و عکس ما ماند/گردش روزگار بر عکس است!»
این تهیه‌کننده برنامه‌های ادبی رادیو گفت: «آنک» گاه نیز می‌تواند مانند رباعی معنایی فشرده و به قول معروف کپسولی داشته باشد و اگر بخواهیم از اصطلاحات علوم جدید بهره بگیریم، باید بگوییم نوعی «نانوشعر» است مثل نانو تکنولوژی! از این رو، گاه می‌تواند دریا را در لیوانی جای دهد و ضربه و تکان‌دهندگی آن، مخاطب را در اندیشه فرو برد.
گودرزی با بیان اینکه «آنک» از میان کلمات و نام‌های مختلف آمده و حاصل تأملات قلمی وی بوده است، اظهار داشت: اول بار این موضوع را در شماره ۱۳۶۵ نشریه سروش مطرح کردم و بعد‌تر به ویژگی‌های آن پرداختم.
وی در ادامه گفت: به یاد داریم که سال‌ها پیش برای شعر کوتاه، کلمه «طرح» نیز به کار برده می‌شد که به نظر می‌رسد کاملاً اتفاقی برای شعر کوتاه برگزیده شده و از ذوق شاعران بعید است که چنین کلمه‌ای را برای نامیدن گونه‌ای شعر انتخاب کنند، زیرا مناسبتی با شعر ندارد.
نویسنده کتاب «سیمای بروجرد» معنای اصلی کلمه طرح را کنار زدن و طرد کردن دانست و گفت: در بین اهل علم، این مثل مشهور است که «الجمع مهما امکن اولی من الطرح» یعنی جمع کردن بین دو چیز بهتر است از طرد کردن. در سال‌های اخیر هم که بیشتر برای نقاشی به کار می‌رود تا شعر، واضح است که مناسبتی بین معنای این کلمه و شعر وجود ندارد.
یدالله گودرزی در دنباله این گفت‌وگو و در پاسخ به سئوالی مبنی بر اینکه آیا کلماتی برگرفته از خود شعر نمی‌تواند به ما در نامگذاری قالب کوتاه یاری رساند گفت: ممکن است بشود این قالب را «ترانک» نامید، اما به اعتقاد من این عنوان هم مناسب نیست، چرا که اصولاً چنین قالبی وجود دارد و عنوان یکی از قالب‌های شعری است.
وی افزود: کلمه «آن» و «آنک»، چند وجهی است و معانی مختلفی دارد. اولاً که واژه‌ای است برای اشاره به دور، اعم از مکان و زمان، و ثانیاً به معنای سبب، اسم اشاره و تفخیم جا و مکان و همینطور به معنی رأی و عقیده آمده است. سعدی می‌گوید: «من نیز بر آنم که همه خلق بر آنند».
این شاعر در بخش‌های پایانی گفت‌وگو خاطرنشان کرد: «آنک» علاوه بر این‌ها به معنای دم و وقت هم آمده است و «آن» در ادبیات عرفانی ما بابی گسترده دارد. به عنوان مثال، حافظ می‌گوید: «شاهد آن نیست که مویی و میانی دارد/بنده طلعت آن باش که آنی دارد».
گودرزی در انتهای این بحث اظهار داشت: پیشنهاد من آن است که واژه «آنک» برای نامگذاری شعر کوتاه استفاده شود، چرا که علاوه بر همه محاسنی که گفتم، واژه‌ای فارسی است و از زبانی بیگانه عاریت گرفته نشده است. ضمن اینکه ناپسند و ناخوشایند است که واژه‌ای چون هایکو برای شعر فارسی استفاده شود.
* چند نمونه از آنک‌ها
این شاعر و محقق ادبیات فارسی کشورمان در پایان گفت‌وگو، نمونه‌هایی از «آنک«های چند تن از شاعران ایرانی از جمله سروده‌هایی از خودش را در بهار سال ۱۳۹۰ تقدیم مخاطبان خبرگزاری فارس کرده است.
چه اسفندها… آه
چه اسفندها دود کردیم
برای تو ای روز اردی‌بهشتی
که گفتند این روزها می‌رسی
از همین راه (قیصر امین‌پور)
من از تو هیچ نمی‌خواهم
جز اینکه
بین من و آفتاب نباشی! (یوسفعلی میرشکاک)
میوه
در انتهای کمال خود می‌افتد
برگ
در ابتدای زوال خود
بنگر چگونه می‌افتی مرد!
مانند میوه سرخ
یا مثل برگ زرد (محمدرضا محمدی نیکو)
دیدار ما
چون آب و ماه
چه دور
چه درهم! (قاضی نور)
شاعری وارد دانشکده شد
دم در
ذوق خود را به نگهبانی داد!
*
شاعری قبله نما را گم کرد
سجده بر
مردم کرد. (سیدحسن حسینی)
باد
دفتر خاطرات درخت را می‌خواند
و هنوز
چند برگ
تا پاییز باقی است… (ا.پاشا)
در آینه محراب
فرق واکردی
رفتنت هم
مثل آمدنت
با همه فرق داشت (آتش)
*
در انتهای افق
آنجا که زمین به آسمان می‌رسد
به هم می‌رسیم
برعکس جبرِ ریاضی
ما آن دو خط موازی!
*
تو رفتی
و پس از تو
آ فتابگردان‌ها
سرگردان شدند!
(یدالله گودرزی)
این نکته را
وقتی که غنچه بودم، فهمیدم
تا لب به خنده وا نکنی
گل نمی‌شوی! (علیمحمد حق‌شناس)
لینک این گفتگو:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=9001070060
